Oorzaken en gevolgen van bestaansonzekerheid
9 november 2023
Bestaanszekerheid van mensen krijgt momenteel veel aandacht. In de Leeuwarder Courant van 8 november 2023 was over dit onderwerp een bijdrage te lezen van Tonny Huisink, onderzoeker bij Planbureau Fryslân. Hoewel bestaanszekerheid ook over wonen, onderwijs, gezondheid en toekomstperspectief gaat, is het duidelijk dat de verhouding tussen inkomen en uitgaven van mensen een grote rol speelt. Huisink vroeg zich af of in Fryslân hetzelfde speelt als in de rest van Nederland. En vooral: wat zijn hier de oorzaken en de gevolgen van bestaansonzekerheid.
De Commissie Sociaal Minimum heeft in 2023 hierover in een tweetal rapporten het nodige geschreven. De Commissie concludeert samengevat dat financiële bestaansonzekerheid meebrengt dat mensen onzeker zijn of ze nog wel in staat zijn rond te komen en deel te nemen aan het maatschappelijk leven. Financiële bestaansonzekerheid verschilt per regio, gemeente en wijk maar komt vrijwel overal in het land voor.
Oorzaken bestaansonzekerheid
Bij bestaanszekerheid is de zekerheid om werk te krijgen of te behouden van groot belang. De kans op die werkzekerheid is lager bij starters (schoolverlaters) en voormalig werklozen onder andere in het noorden van het land. Hierbij zijn zaken zoals opleidingsniveau en (migratie)achtergrond van grotere invloed. Deze zijn nog belangrijker dan de plek waar iemand woont. Er is ook sprake van kansenongelijkheid in het onderwijs.
Financiële bestaansonzekerheid kan ook persoonlijke en maatschappelijke oorzaken hebben. Denkt u hierbij aan grote veranderingen die het gezin raken (zoals wonen) of een vestiging in Nederland vanwege bijvoorbeeld asiel. Ook de voortschrijdende techniek, waarbij veel veel werk geautomatiseerd wordt of met computers wordt gedaan en economische ontwikkelingen, zoals werkloosheid, spelen een rol.
Er zijn ook tijdelijke maatschappelijke oorzaken met soms langdurige gevolgen van invloed. Treffende voorbeelden zijn de financiële crisis (banken in nood), de coronacrisis, die we net achter de rug hebben en de energiecrisis, waar we nog middenin zitten.
Daarnaast zijn er persoonlijke oorzaken van bestaansonzekerheid. Deze kunnen tijdelijk of blijvend zijn. Denk aan echtscheiding, een ingrijpende ziekte, laaggeletterdheid en geringe vaardigheden om goed met geld om te gaan.
Tenslotte: ook politieke keuzes hebben bijgedragen aan een afnemende inkomensbescherming. Denk hierbij aan grote veranderingen van de arbeidsmarkt (veel werk is flexwerk, zzp-ers) en de strengere bijstandsvoorwaarden voor jongeren en kostendelers en voor de aanspraak op bijzondere bijstand.
Oorzaken in Fryslân
Het Planbureau Fryslân concludeert dat ook in Fryslân sprake is van de oorzaken die de Commissie Sociaal Minimum in zijn rapportages noemde. De mate waarin die een rol spelen, is wel wat verschillend. Maar er is ook in Fryslân sprake van flexibilisering van de arbeidsmarkt. Er is kansenongelijkheid in het onderwijs. In Fryslân krijgen ook meer leerlingen dan landelijk een lager schooladvies dan logisch zou zijn gelet op de eindtoets die ze maakten.
Gevolgen bestaansonzekerheid
De gevolgen van bestaansonzekerheid zijn groot. Het betekent vaak een situatie van overleven, wat leidt tot stress, die weer van invloed is op de ontwikkeling van kinderen. In die situatie is sprake van schaamte en ook van een beperkt sociaal netwerk dat op zijn beurt weer leidt tot een gering succes op de arbeidsmarkt. Ook heersende sociale normen beperken de mogelijkheid om het anders te doen dan de ouders. Kinderen die vanuit een achterstandssituatie komen, hebben een grotere kans op een achterstand later. Er zijn nadelige effecten op een latere opleiding, op gezondheid, op zelfvertrouwen.
Het Planbureau Fryslân schrijft dat mensen met een lagere opleiding vaker eenzaam zijn, minder vaak lid zijn van een vereniging en minder vertrouwen hebben in de overheid,. Zij hebben bovendien minder vaak werk, maar juist wel vaker een slechte gezondheid. Dat is niet alleen voor de direct betrokkenen maar voor de hele samenleving onprettig en misschien zelfs wel beschamend.
Wat te doen?
Hert Planbureau Fryslân stelt als oplossing voor met elkaar iets te doen aan de toekomstkansen van kwetsbare kinderen, er voor te zorgen dat voorzieningen zo goed mogelijk worden gebruikt en dat we weer meer betrokken bij elkaar raken.
De Commissie Sociaal Minimum stelt voor tot verbeteringen te komen volgens twee wegen:
1: Zorg voor een toereikend inkomen om rond te komen en mee te doen
2: Zorg voor een voorspelbaar en toegankelijk stelsel dat uitvoerbaar en houdbaar is.